(ĐTTCO) - Thực trạng nhiều dự án đầu tư công đầu tư lớn nhưng thiếu hiệu quả, gây lãng phí đã được cảnh báo từ lâu. Điều này dẫn đến lãng phí vốn đầu tư, làm giảm chất lượng tăng trưởng nền kinh tế. Nhiều chuyên gia cho rằng sự thiếu hiệu quả trong đầu tư công xuất phát từ những dự án đầu tư đa mục tiêu, tiên liệu sai hiệu quả kinh tế, quá trình thẩm định dự án thiên về thẩm định chi phí, thậm chí, những quy định đánh giá hiệu quả kinh tế - xã hội chưa rõ ràng, nên khi thẩm định dự án đầu tư công không biết đắt hay rẻ.
Những dự án ngàn tỷ chỉ biết lỗ
Báo cáo của Bộ Công Thương cho biết cả nước có 7 nhà máy sản xuất nguyên liệu sinh học (bio- ethanol). Ước tính tổng mức đầu tư vào 7 dự án này gần 10.000 tỷ đồng, nhưng hiện hoạt động cầm chừng trước nguy cơ đóng cửa. Khi tính toán hiệu quả đầu tư các dự án này, chủ đầu tư dựa trên giá sắn nguyên liệu đầu vào, giá xăng dầu tại thời điểm lập dự án khoảng 20.000 đồng/lít, và đề án phát triển nhiên liệu sinh học đến 2015, tầm nhìn 2025, với ràng buộc chính sách bắt buộc người dân phải sử dụng xăng sinh học.
Sử dụng các nguồn lực kinh tế, đặc biệt là trong xây dựng công trình có sử dụng vốn nhà nước, thất thoát, lãng phí còn nghiêm trọng, đang là hiện tượng chưa kiềm chế được dù Chính phủ và các địa phương đã vào cuộc. Đây là vấn đề nhức nhối, cần ngăn chặn, siết chặt ở từng khâu công việc một. Trong đó, phải thẩm định chặt, đấu thầu tốt, thi công đảm bảo. Ông Bùi Quang Vinh, nguyên Bộ trưởng Bộ KH-ĐT |
Đi kèm với nó là cam kết bao tiêu sản phẩm của Tổng công ty Dầu Việt Nam (PV OIL), dù cho giá nhiên liệu trên thế giới như thế nào vẫn đảm bảo tỷ suất lợi nhuận 19%. Cam kết của PV OIL giống như cam kết của Tập đoàn Dầu khí quốc gia (PVN) về bao tiêu sản phẩm các dự án Nhà máy Lọc dầu Dung Quất và Nghi Sơn. Đến nay Nhà máy Lọc dầu Dung Quất đã đi vào hoạt động và thua lỗ, dự án Nhà máy Lọc dầu Nghi Sơn chưa đi vào hoạt động. Nhưng theo tính toán của PVN, với giá xăng dầu hiện tại tập đoàn này sẽ phải chi cả chục ngàn tỷ đồng để thực hiện cam kết bao tiêu sản phẩm khi 2 nhà máy lọc dầu lớn nhất cả nước này cùng đi vào vận hành.
Về dự án mở rộng gang thép Thái Nguyên do CTCP Gang thép Thái Nguyên (thuộc Tổng Công ty Thép Việt Nam), sau khi ký hợp đồng EPC (hợp đồng thiết kế, cung cấp thiết bị công nghệ và thi công xây dựng công trình) với tổng thầu là Tập đoàn Xây lắp luyện kim Trung Quốc, dự án đã đội vốn khoảng 5.000 tỷ đồng. Đến nay, sau khi giải ngân 4.500 tỷ đồng, dự án rơi vào cảnh trùm mền và các bộ, ngành liên quan đang tìm cách giải cứu dự án. Một trường hợp dự án đầu tư công kém hiệu quả khác là Nhà máy Xơ sợi polyester Đình Vũ, có tổng vốn đầu tư khoảng 7.000 tỷ đồng nhưng đến nay càng hoạt động càng lỗ và đứng trước nguy cơ phá sản. Đây cũng là một dự án ngàn tỷ đồng nằm trong tình trạng chờ các bộ, ngành giải cứu bằng cơ chế ưu đãi, hoặc bơm thêm vốn để duy trì hoạt động.
Yếu kém thẩm định đầu tư
Nói về công tác thẩm định dự án đầu tư công, ông Tăng Ngọc Tráng, Phó Vụ trưởng Vụ Giám sát và Thẩm định đầu tư Bộ Kế hoạch - Đầu tư (KH-ĐT), cho biết trong thẩm định đầu tư đều có quy định thẩm định hiệu quả kinh tế-xã hội dự án. Làm rõ xem các dự án có hiệu quả kinh tế-xã hội hay không? Nhưng khả năng áp dụng dự án theo phương pháp định lượng chi phí và lợi ích hiện nay rất khó khăn dù đã có quy định các bước thẩm định báo cáo nghiên cứu tiền khả thi, báo cáo nghiên cứu khả thi (FS), và thẩm định chủ trương đầu tư, tiếp đó là thẩm định dự toán đầu tư. Ngoài ra còn có các đánh giá bắt buộc là đánh giá kết thúc và đánh giá tác động.
Một trong những hạn chế của hoạt động đầu tư công hiện nay là ai cũng có quyền quyết định. Ở cấp Trung uơng là các bộ, ngành; cấp địa phương là các tỉnh, thành phố; đặc biệt các doanh nghiệp nhà nước cũng có quyền quyết định đầu tư công. Sự chồng chéo này dẫn đến tình trạng cùng một quãng sông có 2 cây cầu khác nhau; cùng một khu vực Bộ Giao thông - Vận tải đầu tư 1 con đường, địa phương cũng đầu tư 1 con đường khác. Ông Hà Huy Tuấn, Phó Chủ tịch Ủy ban Giám sát Tài chính quốc gia |
Theo ước tính, hiện có khoảng 45-50% dự án đầu tư công phải điều chỉnh trong quá trình thực hiện, nhiều dự án điều chỉnh tăng tổng mức đầu tư quá lớn làm giảm hiệu quả đầu tư hoặc không còn hiệu quả đầu tư. Số dự án đầu tư công chậm tiến độ chiếm khoảng 11% tổng số dự án được đầu tư. Một số dự án đầu tư hiệu quả thấp hoặc không có hiệu quả, không đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế-xã hội. Có những dự án đầu tư công nội dung trùng lắp, chồng chéo, gây cản trở, hoặc làm mất hiệu quả của các dự án đầu tư trước đó. Nhiều chuyên gia cho rằng, điều kiện nâng cao hiệu quả đầu tư công hiện nay là hoàn thiện thể chế đầu tư, thành lập cơ quan thẩm định độc lập để đánh giá hiệu quả đầu tư dự án đầu tư công. Cơ quan thẩm định độc lập phải gồm nhiều thành viên có tiếng nói trên địa bàn đầu tư. Nói đến đầu tư công phải nói đến chức năng Nhà nước, nhưng những dự án tư nhân làm được, cần xem lại Nhà nước có nên làm hay không, không đơn thuần chỉ tính đến lợi ích, chi phí.
TS. Đặng Đức Anh, Trung tâm Thông tin và dự báo kinh tế-xã hội (Bộ KH-ĐT), nêu quan điểm dự án đầu tư công đang phụ thuộc nhiều vào người ra quyết định mà không lượng hóa hết được hiệu quả kinh tế. Điều quan trọng đo đếm hiệu quả kinh tế dự án là sự minh bạch và trách nhiệm giải trình. Điểm hạn chế các phương pháp đánh giá hiệu quả đầu tư hiện nay là thông tin đầu vào rất thiếu. Quá trình thẩm định hiện nay phần lớn mang tính khép kín. Trong kế hoạch đầu tư trung hạn các địa phương đề nghị Trung ương hỗ trợ ngược hiện nay rất lớn, dự án nào trình lên cũng hiệu quả cả, nên rất khó thẩm định. Vì vậy, cần xây dựng hệ thống dữ liệu quốc gia về đánh giá dự án đầu tư.
Quá trình tái cơ cấu đầu tư công đang diễn ra, nhưng theo TS. Nguyễn Đình Cung, Viện trưởng Viện Nghiên cứu và quản lý kinh tế Trung ương, còn quá nhiều việc phải làm nếu muốn thực hiện thành công cải cách đầu tư công. Thẩm định khép kín chỉ là một lỗi, cần chuyển sang cơ quan thẩm định độc lập các dự án đầu tư công, đây là cải cách khó thực hiện. Cũng theo ông Cung, trong đầu tư công muốn có sân bay thì thôi bảo tàng, nhà văn hóa; muốn có cảng biển thì thôi tượng đài... "Giờ chúng ta muốn có tất cả sân bay, đường cao tốc, tượng đài, bến cảng, trường học, nhà văn hóa cùng lúc. Yêu cầu này nền kinh tế không thể chịu nổi. Mặt khác, nếu không có lựa chọn trong đầu tư công sẽ tạo ra sự đầu tư theo phong trào, tràn lan, lãng phí và kém hiệu quả" - ông Cung nói.
 |
Nhà máy bio-ethanol Dung Quất có vốn đầu tư gần 1.900 tỷ đồng đóng cửa, |
Minh bạch tiêu chí dự án
Theo Ngân hàng Thế giới (WB), 30% lợi ích tiềm năng của đầu tư công trên thế giới đã bị mất do hiệu quả đầu tư thấp. Trong đầu tư công, các nước đang phát triển mất 40% lợi ích tiềm năng, các nước đang nổi lên mất 27% và các nước phát triển mất khoảng 13%. Nghiên cứu đánh giá hiệu quả 10 dự án đầu tư công tại Quảng Ninh cũng cho thấy quản lý đầu tư công ở Việt Nam có tính đặc thù cao, ảnh hưởng nhiều bởi yếu tố phi kinh tế. Dự án đầu tư công ở Việt Nam khác quốc tế, do tính xã hội rất cao nên khó lượng hóa hiệu quả đầu tư.
Các chuyên gia WB đã phân tích hiệu quả đầu tư 2 dự án giao thông tại Quảng Ninh là đường Yên Tử, đường Ba Chẽ - Hạ Long và khuyến cáo, nếu đánh giá hiệu quả kinh tế ròng, dự án đường Yên Tử dài 3km có tổng mức đầu tư 34 tỷ đồng, trải nhựa rộng 10,5m, mỗi năm có khoảng 2,5 triệu lượt khách tham quan khu di tích Yên Tử sử dụng con đường này. Vì vậy, dự án này đạt hiệu quả giá trị hiện tại ròng khoảng 39 tỷ đồng (nguồn lực tiết kiệm được nhờ rút ngắn thời gian di chuyển) nên rất cần đầu tư. Còn dự án đường Ba Chẽ - Hạ Long dài 20km, tổng mức đầu tư 418 tỷ đồng, phục vụ 20.000 người trong huyện Ba Chẽ đến TP Hạ Long theo tính toán của các chuyên gia WB, giá trị hiện tại ròng của dự án là 181 tỷ đồng, không nên làm.
GS. Glenn P.Jenkins, giảng viên Trường Đại học Havard - từng nhiều năm làm việc trong lĩnh vực đầu tư công của Canada, khuyến cáo về ưu tiên sắp xếp dự án đầu tư công, kinh nghiệm cho thấy chỉ chấp nhận lựa chọn dự án khi nó tạo ra giá trị hiện tại ròng dương, không chấp nhận dự án nếu nó tạo ra giá trị hiện ròng âm. Tuy nhiên, các dự án không thuần túy về kinh tế không áp dụng tiêu chí này. Thực tế không có hệ thống chuẩn đánh giá hiệu quả đầu tư công cho mọi quốc gia, nhưng có 8 điểm chung để có hệ thống quản lý đầu tư công tốt. Đó là: hướng dẫn chiến lược đầu tư và sàng lọc, thẩm định dự án, thẩm tra kết quả thẩm định, lựa chọn và lập dự toán ngân sách, thực hiện, điều chỉnh dự án, cung cấp dịch vụ và đánh giá hiệu quả thực hiện dự án. Chất lượng hiệu quả đầu tư công phụ thuộc vào quản lý hiệu quả đầu tư. Cần tập trung cải cách thể chế đầu tư công, cách làm chi phí thấp, hiệu quả cao.
“Phân định rõ giữa phân tích kỹ thuật và ra quyết định đầu tư. Phân tích kỹ thuật là cung cấp dữ liệu tốt nhất để cấp trên ra quyết định phê duyệt đầu tư. Tái cơ cấu làm gia tăng đáng kể hiệu quả đầu tư công, cùng 1 đồng vốn đầu tư công nếu cải thiện hiệu quả có thể tăng mức độ đóng góp tăng trưởng GDP gấp 3 lần. Việt Nam đã có Luật Đầu tư công 2015, là khuôn khổ pháp lý quản lý đầu tư công. Bước khởi đầu đã có, nhưng cải cách là một quá trình đau đớn, nhiều nước phải cải cách nhiều lần mới thành công” - GS. Jenkins nói.
